Punjab Khalistan Movement
In 1966, the Police first time enters the Golden Temple. When it entered in 1984, it was the second time. Nehru ji promised to give a separate Sikh state which would be about the size of Sikh Empire, he promised but betrayed on it. In August 1982, an Indian plane was hijacked and here, enters one such guy because of whom Punjab politics will change 360 degrees. On 29 September 2022, Amritpal Singh enters India. Sajjan Kumar, who was held responsible by CBI. He has given a party ticket in 1991. If Chandigarh goes to Punjab, then Haryana’s Hindus will not vote for you and you will lose Haryana too. And because of this, Golden Temple was damaged even more. Thousands of Sikhs were killed, more than hundred Gurudwaras were burned in Delhi. A report was made, titled as Anandpur Sahib Resolution.
Whenever there are elections in Punjab, whenever farmers protest in Punjab, whenever any issue, raised in Punjab, why around the media, Khalistan’s name begins to surface. It should be noted that till Maharaja Ranjit Singh ruled the Sikh empire. British did nothing. No attack happened. But as soon as Maharaja Ranjit Singh died and the Sikh empire got weaker. British attacked and captured Sikh empire. Those Britishers added this Haryana part in the Sikh empire. Earlier Haryana wasn’t therein Sikh empire. So, Britishers, when they captured the Sikh empire, sent the kids of Raja Ranjit Singh to Britain for education. So that the British don’t face any problem in future to control the Sikh empire. And therefore now there was no one to lead the Sikh empire or represented it. And thus the priests of the local Gurudwara became the heads that controlled it now. The Sikh as a community didn’t like this thing much, so in 1920, the community started out the Akali movement.
The moment created pressure on the Britishers that the priests of Gurudwara cannot control them anymore. And further, the pressure raised so much that a 175 members committee called ‘Shiromani Gurudwara Prabandhak Committee was formed. This name of SGPC is that your hear around in the news, was formed for this reason. SGPC regulated the Gurudwara and is still does so its President is still elected in a proper election. Since, then SGPC has been the front face of Sikh community and Akali Dal and SGPC have worked in close proximity since them, till now. The British Army had them ruled, but Sikhs used to believe that the rule is temporarily on them. They will further be removed, and there will be again a rule by Sikh empire.
Partition And Independent Sikh State
This belief was shaken first in 1929 when Motilal Nehru began the movement of Purna Swaraj, in which it stated that, there will be an independent Indian nation, where people will be voting and democracy will follow. And the Sikhs were still under this impression that when independence will come a Sikh empire would be given back to them. So hearing about this Purna Swaraj, the Sikh community wasn’t much happy.
In 1946, means one before independence, when the idea was surfacing that the Britishers were to go, and the Sikh leaders raised the point that the Britishers had deceived Sikhs, they had captured Punjab from them. And now they are going, so they should give Punjab back to the Sikhs. British said that whatever was there before, does not matter, the most important factor will be about numbers. That means: who got a larger portion of the population.
The Contending Strategies Of the Congress Party
Till 1997 still those guys could not complete their term. The people of Punjab were making them win but they could not complete their tenure and this fault was given to congress that they make a change in the ministry or influence the ministers to bring the government down so that congress remains influential in Punjab as a stronghold. Because of such cases the blame was going to congress. Akali Dal had the problem that be it the issue of Chandigarh or the water of the river or the Quota in the army, on all those issues people of Punjab was creating a pressure. While Akali Dal were unable to understand why they cannot run. On the other hand in all of the country they were seen as weak to rule.
They got the greatest shock in 1972 when they even lost the election against congress and the CM of Punjab was now Gyani Jail Singh who later became president too.
Entry Of Jarnail Singh Bhindranwale
There are many religious organizations inside Punjab that takes religion and education their work. One such organization was Damdami Taksal. Now because Damdami Taksal was in Punjab’s Munga tahsil Bhinder village. So people from there are called Bhindranwale. When the leader of the damdami Taksal Kartar Singh Bhindranwale passed away then Jarnail Singh Bhindranwale was made the leader of the Taksal. Now people begin to call him Jarnail Singh Bhindranwale.
Sikh-Nirankari Conflict
Sikh and Nirankari Sikh have an ideological dispute between them. Sikh has total of 10 gurus. In which Sikhs say that the last Guru Gobind Singh was final after that they never considered anyone to be a guru and because in the Guru Granth Sahib the preachings of 10 Gurus are there. So Sikh take them to be their Guru. Nirankari begin to consider their leader again as a guru. And there was a dispute between Sikh and the Nirankari over it.
On 13 April 1978 the conflict became so big that people lost their lives. On his day Nirankari Sikh had a meeting to bring all Nirankari Sikhs together. Bhindranwale said he will not let this meeting happen. The day the meeting was to be held both the groups had a fight and 17 people lost their lives but after that too, Bhindranwale is not arrested.
Rajiv Longowal Accord
After the 1984 riots, happened elections and Rajiv Gandhi won to become the Prime Minister and as soon as he became the Prime Minister, he said that the problem of Punjab is the top priority for him. He first released all Akali leaders and took them out. Then along with them on 24 July 1985 he made the Rajiv Longowal Accord sign. In which the main point was that on 26 January 1886, Chandigarh will be transferred to Punjab. They later killed Sant Longowal as well.
Entry Of Dubai Returned Amritpal Singh
Who was in Dubai and was in touch with Deep Sandhu but they have never met. After the death of Deep Sandhu Amritpal Singh was announced the head of Waris Punjab De on September 2022, Now on this, the family of Deep Sandhu said that he has nothing to do with Deep Sandhu and he is forcefully capturing Waris Punjab De. On 29 September 2022, Amritpal Singh enters India and in the ancestral village of Bhindranwale, in Monga District. He organizes the Dastar Bandi ceremony in which thousands of people arrived. Everyone was shocked of this huge support given to him, for this much support, leaders have to do much work on the ground. But someone coming from Dubai gets such support in a few months was shocking to everyone. And in this ceremony, multiple times pro-Khalistan slogan were also raised. Amritpal Singh arrived and said that Bhindranwale is his ideal. He told Sikhs to keep their hairs and to expand their religion. Some people see Bhindranwale in Amritpal.
ਪੰਜਾਬ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਮੂਵਮੈਂਟ
1966 ਵਿੱਚ, ਪੁਲਿਸ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਈ। ਜਦੋਂ ਇਹ 1984 ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਹ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਸੀ. ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਕੀਤਾ। ਅਗਸਤ 1982 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਹਾਈਜੈਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਆਇਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ 360 ਡਿਗਰੀ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗੀ। 29 ਸਤੰਬਰ 2022 ਨੂੰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਸੀ.ਬੀ.ਆਈ. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1991 ਵਿੱਚ ਪਾਰਟੀ ਟਿਕਟ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੋਟ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣਗੇ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਹਰਿਆਣਾ ਵੀ ਗੁਆ ਬੈਠੋਗੇ। ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸਾੜੇ ਗਏ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਤੇ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਰਿਪੋਰਟ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਜਦੋਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੋਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁੱਦਾ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਿਉਂ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਨਾਮ ਉਭਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕੋਈ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਹਰਿਆਣੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਬਰਤਾਨੀਆ ਭੇਜਿਆ। ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਆਵੇ। ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਇਸ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਖੀ ਬਣ ਗਏ। ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਬਹੁਤੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ 1920 ਵਿੱਚ, ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੇ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।
ਇਸ ਪਲ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਅਤੇ ਅੱਗੇ, ਦਬਾਅ ਇੰਨਾ ਵਧ ਗਿਆ ਕਿ 175 ਮੈਂਬਰੀ ਕਮੇਟੀ ‘ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ’ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਐਸਜੀਪੀਸੀ ਦਾ ਇਹ ਨਾਮ ਹੈ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। SGPC ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਸਹੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਚਿਹਰਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਨੇੜਿਓਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫੌਜ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਰਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਇੱਕ ਰਾਜ ਹੋਵੇਗਾ।
ਵੰਡ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਸਿੱਖ ਰਾਜ
ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1929 ਵਿੱਚ ਡਗਮਗਾ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਮੋਤੀ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਵੋਟ ਪਾਉਣਗੇ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਗੇ। ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਸਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਆਵੇਗੀ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਬਹੁਤੀ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।
1946 ਵਿਚ, ਭਾਵ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਜਦੋਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਇਹ ਨੁਕਤਾ ਉਠਾਇਆ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਹੁਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦੇ ਦੇਣ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਵੀ ਸੀ, ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਕ ਨੰਬਰਾਂ ਬਾਰੇ ਹੋਵੇਗਾ। ਭਾਵ: ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਮਿਲਿਆ।
ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਰਣਨੀਤੀਆਂ
1997 ਤੱਕ ਅਜੇ ਵੀ ਉਹ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਤਾ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜਕਾਲ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਹ ਕਸੂਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੰਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰਬਦਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਡੇਗਣ ਲਈ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਤਾਂ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਬਣਿਆ ਰਹੇ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਕਾਂਗਰਸ ਸਿਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਜਾਂ ਫੌਜ ਵਿਚ ਕੋਟਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਦਬਾਅ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਇਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦੇ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ 1972 ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਵੀ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਏ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਹੁਣ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਸਨ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਬਣ ਗਏ।
ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਐਂਟਰੀ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਸੀ। ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੂੰਗਾ ਤਹਿਸੀਲ ਭਿੰਡਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਆਗੂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਟਕਸਾਲ ਦਾ ਆਗੂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ।
ਸਿੱਖ-ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਟਕਰਾਅ
ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਿੱਖ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਝਗੜਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਦੇ ਕੁੱਲ 10 ਗੁਰੂ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਆਖਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅੰਤਿਮ ਸਨ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ 10 ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲੈਣ। ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਆਪਣੇ ਆਗੂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਝਗੜਾ ਹੋਇਆ।
13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1978 ਨੂੰ ਇਹ ਟਕਰਾਅ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਸ ਦੇ ਦਿਨ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਿੱਖ ਨੇ ਸਾਰੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਗੇ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਣੀ ਸੀ ਦੋਨਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ 17 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਚਲੀ ਗਈ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।
ਰਾਜੀਵ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ
1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੋਣਾਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਜਿੱਤ ਕੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਬਣਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤਰਜੀਹ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 24 ਜੁਲਾਈ 1985 ਨੂੰ ਰਾਜੀਵ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਸਾਈਨ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ 26 ਜਨਵਰੀ 1886 ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਦੁਬਈ ਦੀ ਐਂਟਰੀ ਵਾਪਸੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
ਜੋ ਦੁਬਈ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਦੀਪ ਸੰਧੂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ। ਦੀਪ ਸੰਧੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤੰਬਰ 2022 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਾ ਮੁਖੀ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹੁਣ ਇਸ ‘ਤੇ ਦੀਪ ਸੰਧੂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੀਪ ਸੰਧੂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵਾਰਿਸ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ‘ਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। 29 ਸਤੰਬਰ 2022 ਨੂੰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ, ਮੋਂਗਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ। ਉਹ ਦਸਤਾਰ ਬੰਦੀ ਸਮਾਗਮ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਇਸ ਵੱਡੇ ਸਮਰਥਨ ਤੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨ ਸੀ, ਇੰਨੇ ਸਮਰਥਨ ਲਈ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਦੁਬਈ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲ ਜਾਣਾ ਸਭ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਪੱਖੀ ਨਾਅਰੇ ਵੀ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
पंजाब खालिस्तान आंदोलन
1966 में पुलिस पहली बार स्वर्ण मंदिर में दाखिल हुई. 1984 में जब इसकी एंट्री हुई तो ये दूसरी बार था. नेहरू जी ने एक अलग सिख राज्य देने का वादा किया था जो सिख साम्राज्य के आकार के बराबर होगा, उन्होंने वादा किया था लेकिन उन्होंने इसमें धोखा किया। अगस्त 1982 में एक भारतीय विमान का अपहरण कर लिया गया था और यहां एक ऐसे शख्स की एंट्री होती है जिसकी वजह से पंजाब की राजनीति 360 डिग्री बदल जाएगी। 29 सितंबर 2022 को अमृतपाल सिंह भारत में प्रवेश करते हैं। सज्जन कुमार, जिन्हें सीबीआई ने जिम्मेदार ठहराया था. उन्होंने 1991 में पार्टी का टिकट दिया था। अगर चंडीगढ़ पंजाब में चला गया तो हरियाणा के हिंदू आपको वोट नहीं देंगे और आप हरियाणा भी हार जाएंगे। और इस वजह से स्वर्ण मंदिर को और भी ज्यादा नुकसान पहुंचा. दिल्ली में हजारों सिखों की हत्या कर दी गई, सौ से अधिक गुरुद्वारों को जला दिया गया। एक रिपोर्ट बनाई गई, जिसका शीर्षक आनंदपुर साहिब संकल्प था।
जब भी पंजाब में चुनाव होते हैं, जब भी पंजाब में किसान आंदोलन करते हैं, जब भी पंजाब में कोई मुद्दा उठता है, तो मीडिया के इर्दगिर्द खालिस्तान का नाम क्यों उछलने लगता है. ज्ञात हो कि जब तक महाराजा रणजीत सिंह ने सिख साम्राज्य पर शासन किया था। अंग्रेजों ने कुछ नहीं किया. कोई हमला नहीं हुआ. लेकिन जैसे ही महाराजा रणजीत सिंह की मृत्यु हुई और सिख साम्राज्य कमजोर हो गया। अंग्रेजों ने आक्रमण कर सिख साम्राज्य पर कब्ज़ा कर लिया। उन अंग्रेजों ने इस हरियाणा भाग को सिख साम्राज्य में मिला लिया। पहले हरियाणा में सिख साम्राज्य नहीं था। इसलिए, जब अंग्रेजों ने सिख साम्राज्य पर कब्जा कर लिया, तो उन्होंने राजा रणजीत सिंह के बच्चों को शिक्षा के लिए ब्रिटेन भेज दिया। ताकि भविष्य में अंग्रेजों को सिख साम्राज्य पर नियंत्रण रखने में कोई परेशानी न हो। और इसलिए अब सिख साम्राज्य का नेतृत्व करने वाला या उसका प्रतिनिधित्व करने वाला कोई नहीं था। और इस प्रकार स्थानीय गुरुद्वारे के पुजारी अब इसे नियंत्रित करने वाले प्रमुख बन गए। एक समुदाय के रूप में सिखों को यह बात ज्यादा पसंद नहीं आई, इसलिए 1920 में इस समुदाय ने अकाली आंदोलन शुरू कर दिया।
इस क्षण ने अंग्रेजों पर दबाव बना दिया कि अब गुरुद्वारे के पुजारी उन पर नियंत्रण नहीं रख सकते। और तो और दबाव इतना बढ़ गया कि 175 सदस्यों की एक समिति बनाई गई जिसे ‘शिरोमणि गुरुद्वारा प्रबंधक कमेटी’ कहा गया। एसजीपीसी का यह नाम जो आप चारों ओर खबरों में सुनते हैं, इसी वजह से बनाया गया था। एसजीपीसी गुरुद्वारे को विनियमित करती है और अब भी करती है, इसलिए इसका अध्यक्ष अभी भी उचित चुनाव में चुना जाता है। तब से, एसजीपीसी सिख समुदाय का अग्रणी चेहरा रही है और अकाली दल और एसजीपीसी ने उनके साथ मिलकर अब तक काम किया है। ब्रिटिश सेना ने उन पर शासन तो कर लिया था, लेकिन सिख यह मानते थे कि शासन अस्थायी तौर पर उन पर है। उन्हें आगे भी हटा दिया जाएगा और वहां फिर से सिख साम्राज्य का शासन होगा।
विभाजन और स्वतंत्र सिख राज्य
यह धारणा सबसे पहले 1929 में हिली जब मोतीलाल नेहरू ने पूर्ण स्वराज का आंदोलन शुरू किया, जिसमें कहा गया कि, एक स्वतंत्र भारतीय राष्ट्र होगा, जहां लोग मतदान करेंगे और लोकतंत्र का पालन होगा। और सिख अभी भी इस धारणा में थे कि जब स्वतंत्रता आएगी तो एक सिख साम्राज्य उन्हें वापस दे दिया जाएगा। तो इस पूर्ण स्वराज के बारे में सुनकर सिख समुदाय ज्यादा खुश नहीं हुआ।
1946 में, यानी आजादी से पहले, जब यह विचार सामने आ रहा था कि अंग्रेजों को जाना होगा, और सिख नेताओं ने यह बात उठाई कि अंग्रेजों ने सिखों को धोखा दिया है, उन्होंने उनसे पंजाब छीन लिया है। और अब वे जा रहे हैं तो उन्हें पंजाब को सिखों को वापस दे देना चाहिए. अंग्रेज़ों ने कहा कि पहले जो था, उससे कोई फ़र्क नहीं पड़ता, सबसे अहम बात संख्या की होगी. इसका मतलब है: आबादी का बड़ा हिस्सा किसे मिला.
कांग्रेस पार्टी की प्रतिस्पर्धी रणनीतियाँ
1997 तक फिर भी वे लोग अपना कार्यकाल पूरा नहीं कर सके। पंजाब की जनता उन्हें जितवा रही थी लेकिन वे अपना कार्यकाल पूरा नहीं कर सके और यह दोष कांग्रेस को दिया गया कि वे मंत्रिमंडल में बदलाव करते हैं या सरकार गिराने के लिए मंत्रियों को प्रभावित करते हैं ताकि कांग्रेस पंजाब में एक मजबूत गढ़ के रूप में प्रभावशाली बनी रहे। ऐसे मामलों की वजह से सारा दोष कांग्रेस पर जा रहा था. अकाली दल की समस्या थी कि चाहे वह चंडीगढ़ का मुद्दा हो या नदी के पानी का या सेना में कोटा का, उन सभी मुद्दों पर पंजाब की जनता दबाव बना रही थी। जबकि अकाली दल को समझ नहीं आ रहा था कि वे भाग क्यों नहीं सकते. दूसरी ओर पूरे देश में उन्हें शासन करने में कमज़ोर समझा जाता था।
उन्हें सबसे बड़ा झटका 1972 में लगा जब वे कांग्रेस के खिलाफ चुनाव भी हार गए और पंजाब के सीएम अब ज्ञानी जेल सिंह थे जो बाद में राष्ट्रपति भी बने।
जरनैल सिंह भिंडरावाले की एंट्री
पंजाब के अंदर कई धार्मिक संगठन हैं जो धर्म और शिक्षा को अपना काम करते हैं। ऐसा ही एक संगठन था दमदमी टकसाल। अब क्योंकि दमदमी टकसाल पंजाब की मुंगा तहसील के भिंडर गांव में था। इसलिए वहां के लोगों को भिंडरावाले कहा जाता है. जब दमदमी टकसाल के नेता करतार सिंह भिंडरावाले का निधन हो गया तो जरनैल सिंह भिंडरावाले को टकसाल का नेता बनाया गया। अब लोग उन्हें जरनैल सिंह भिंडरावाले कहने लगे।
सिख-निरंकारी संघर्ष
सिख और निरंकारी सिख के बीच वैचारिक विवाद है। सिखों के कुल 10 गुरु हैं। जिसमें सिखों का कहना है कि आखिरी गुरु गोबिंद सिंह ही अंतिम गुरु थे, उसके बाद उन्होंने कभी किसी को गुरु नहीं माना और क्योंकि गुरु ग्रंथ साहिब में 10 गुरुओं के उपदेश हैं. इसलिए सिख उन्हें अपना गुरु मानते हैं। निरंकारी अपने नेता को फिर से गुरु मानने लगते हैं। और इस पर सिख और निरंकारी के बीच विवाद हो गया.
13 अप्रैल 1978 को संघर्ष इतना बड़ा हो गया कि लोगों की जान चली गई। उनके दिन निरंकारी सिख ने सभी निरंकारी सिखों को एक साथ लाने के लिए एक बैठक की। भिंडरावाले ने कहा कि वह यह मुलाकात नहीं होने देगा. जिस दिन बैठक होनी थी उस दिन दोनों गुटों में झगड़ा हो गया और 17 लोगों की जान चली गई लेकिन उसके बाद भी भिंडरावाले को गिरफ्तार नहीं किया गया.
राजीव लोंगोवाल समझौता
1984 के दंगों के बाद चुनाव हुए और राजीव गांधी जीतकर प्रधानमंत्री बने और प्रधानमंत्री बनते ही उन्होंने कहा कि पंजाब की समस्या उनके लिए सर्वोच्च प्राथमिकता है। उन्होंने सबसे पहले सभी अकाली नेताओं को रिहा किया और बाहर ले गये। फिर उनके साथ 24 जुलाई 1985 को उन्होंने राजीव लोंगोवाल समझौते पर हस्ताक्षर किये। जिसमें मुख्य बात यह थी कि 26 जनवरी 1886 को चंडीगढ़ पंजाब को हस्तांतरित कर दिया जायेगा। बाद में उन्होंने संत लोंगोवाल की भी हत्या कर दी।
दुबई से लौटे अमृतपाल सिंह की एंट्री
जो दुबई में था और दीप संधू के संपर्क में था लेकिन उनकी कभी मुलाकात नहीं हुई. दीप संधू की मौत के बाद सितंबर 2022 को अमृतपाल सिंह को वारिस पंजाब दे का प्रमुख घोषित किया गया था, अब इस पर दीप संधू के परिवार ने कहा कि उनका दीप संधू से कोई लेना-देना नहीं है और वह वारिस पंजाब दे पर जबरदस्ती कब्जा कर रहे हैं। 29 सितंबर 2022 को, अमृतपाल सिंह भारत में प्रवेश करते हैं और मोंगा जिले के पैतृक गांव भिंडरावाले में प्रवेश करते हैं। वह दस्तार बंदी समारोह का आयोजन करते हैं जिसमें हजारों लोग पहुंचते हैं। उन्हें मिले इतने बड़े समर्थन से हर कोई हैरान है, इतने समर्थन के लिए नेताओं को ज़मीन पर बहुत काम करना पड़ता है. लेकिन दुबई से आने वाले किसी व्यक्ति को कुछ ही महीनों में इस तरह का समर्थन मिलना हर किसी के लिए चौंकाने वाला था। और इस समारोह में कई बार खालिस्तान समर्थक नारे भी लगाए गए. अमृतपाल सिंह पहुंचे और कहा कि भिंडरावाले उनके आदर्श हैं. उन्होंने सिखों से कहा कि वे अपने बाल रखें और अपने धर्म का विस्तार करें। कुछ लोगों को अमृतपाल में भिंडरावाले दिखता है.